Quán Thân: Phần Tứ đại (Kāyānupassanā Dhātumanasikārapabbaṃ)
Puna caparaṃ, bhikkhave, bhikkhu imameva kāyaṃ yathāṭhitaṃ yathāpaṇihitaṃ dhātuso paccavekkhati — ‘Atthi imasmiṃ kāye pathavīdhātu āpodhātu tejodhātu vāyodhātū’ti.
Lại nữa này các Tỷ kheo, Tỷ kheo quán sát thân này về vị trí các giới và sự sắp đặt các giới: “Trong thân này có địa đại, thủy đại, hỏa đại và phong đại.”
Địa đại tượng trưng cho sự vững chắc. Cả hai trạng thái cứng lẫn mềm đều là đặc tính của địa đại. Thủy đại chỉ sự lưu động hoặc gắn kết. Hỏa đại là nhiệt độ. Nóng và lạnh đều là biểu hiện của hỏa đại. Phong đại có nghĩa là chuyển động, áp suất hoặc rung động. Tứ đại là những hiện tượng cơ bản của vật chất, không phải theo nghĩa đen là đất, nước, lửa và gió. Ngay cả một tảng đá rắn chắc, khô khốc cũng được thủy đại gắn kết, nếu không thì tất cả các phân tử sẽ sụp đổ thành một đống bụi. Ngay cả nước lã cũng chứa địa đại vì bất kỳ ai từng nhảy xuống nước từ độ cao 10m trở lên đều biết rằng nó đủ cứng để gây ra thương tích nghiêm trọng nếu bạn đáp xuống không khéo. Ngay cả đá khô1 cũng chứa nguyên tố lửa và nó sẽ sôi nếu để ở nhiệt độ phòng.
Để dễ hình dung hơn, ta có thể liên tưởng đến quá trình làm bánh mì. Bột khô tượng trưng cho địa đại, mang tính chất rắn chắc. Khi thêm nước, bột trở nên dính, thể hiện thủy đại - sự kết dính. Quá trình nhào nặn mạnh mẽ làm mất đi độ dính, làm nổi bật tính mềm mại của địa đại. Cuối cùng, khi nướng, hỏa đại biến bột thành bánh mì, làm rõ hơn độ nở của phong đại. Như vậy, tứ đại luôn hiện hữu trong mọi vật chất. Ngay cả khí hydro, khi bị nén thành chất lỏng, vẫn chứa đựng hỏa đại, dù rất yếu. Không có gì hoàn toàn thiếu vắng một trong tứ đại.
Seyyathāpi, bhikkhave, dakkho goghātako vā goghātakantevāsī vā gāviṃ vadhitvā catumahāpathe bilaso vibhajitvā nisinno assa, evameva kho, bhikkhave, bhikkhu imameva kāyaṃ yathāṭhitaṃ yathāpaṇihitaṃ dhātuso paccavekkhati — ‘Atthi imasmiṃ kāye pathavīdhātu āpodhātu tejodhātu vāyodhātū’ti.
Này các Tỷ kheo, như một người đồ tể thiện xảo, hay đệ tử của một người đồ tể giết một con bò, ngồi cắt chia từng thân phần tại ngã tư đường. Cũng vậy này các Tỷ kheo, vị Tỷ kheo quán sát thân nay về vị trí các giới và về sự sắp đặt các giới: “Trong thân này có địa đại, thủy đại, hỏa đại và phong đại.”
Công án thiền này được mô tả trong Thanh Tịnh đạo, gọi là Xác định tứ đại (catudhātuvatthāna) hay Phân tích bốn đại giới (dhātumanasikāra). Giống như người đồ tể chỉ thấy những miếng thịt chứ không thấy con bò, hành giả không xem tứ đại là người hay chúng sinh. Trường phái thiền Mahāsi sử dụng phép quán thân, tập trung vào việc quan sát các cảm giác và chuyển động của cơ thể, vì nó rất hữu ích trong việc phát triển tuệ giác. Khi hành giả nhận biết được phong đại trong các chuyển động của cơ thể, họ bắt đầu thấy rõ hơn về tính vô ngã. Rất lâu trước khi ngã kiến bị loại bỏ hoàn toàn bằng cách đạt được Thánh quả A-la-hán, hành giả đã có thể tăng trưởng tuệ giác thông qua kiến thức. Bằng cách phân tích thân và tâm, hành giả dần dần nhận ra rằng không có một “cái tôi” hay “linh hồn” tồn tại độc lập, mà chỉ có các hiện tượng vật lý và tinh thần đang diễn ra liên tục. Như trong cuốn “The Progress of Insight” có viết: “Khi hít vào, chỉ có sự phồng lên của bụng và sự nhận biết về nó, không có một ‘ta’ nào ở đó cả.”
Khi cảm giác đau đớn xuất hiện, hành giả nên trải nghiệm nó mà không thay đổi tư thế. Hãy tự hỏi: Đó là loại cảm giác gì? Có phải là tê cứng (địa đại) không? Có phải là nóng rát (hỏa đại) không? Hay là co giật (phong đại)? Thủy đại thì khó nhận biết trực tiếp, nhưng mồ hôi có thể mang lại cảm giác lạnh khi hỏa đại suy yếu. Nếu hành giả có thể nhận diện tứ đại trong cảm giác đau đớn, họ sẽ khắc phục được sự khó chịu, chán ghét và những nhận thức sai lầm khác. Các cảm giác sẽ được nhìn nhận như những hiện tượng khách quan, không phải là một “cái tôi” hay “bản ngã”, không phải là “của tôi”. Chúng phát sinh do duyên, biến mất khi duyên hết (vô thường - anicca), và không chịu sự kiểm soát của bất kỳ ai (vô ngã - anatta). Do đó, chúng được xem là khổ đau (dukkha).
Iti ajjhattaṃ vā … Evampi kho, bhikkhave, bhikkhu kāye kāyānupassī viharati.
Đoạn kinh trên cần được hiểu theo cách tương tự như đã giải thích trước đó.
Phần Tứ đại đã hoàn tất. Dhātumanasikārapabbaṃ Niṭṭhitaṃ.